اهمیت آمریکای لاتین برای جمهوری اسلامی ایران

اهمیت آمریکای لاتین برای جمهوری اسلامی ایران

تبعیت از اصل « تنوع در سیاست داخلی» و « استمرار و تداوم در سیاست خارجی» البته با نگاه ویژه به پیشبرد و تحقق ارزش ها و آرمان های فرامرزی و جهان شمول انقلاب اسلامی ایران، یکی از رهیافت های کلانی می باشد که در طول سال های پس از انقلاب همواره قابل مشاهده بوده و در حقیقت محوریت سیاست خارجی ایران را تشکیل داده است. در این راستا، باید از سه اصل مهم « حکمت، عزت و مصلحت» نام برد، که به عنوان اصول بنیادین و محوری در روابط خارجی مطرح بوده، کما اینکه سیاست خارجی جمهوری اسلامی نیز بر مبنای آنها شکل گرفته و در مقاطع گوناگون مبتنی بر این سه اصل در معادلات نظام جهانی به تعریف منافع ملی و فراملی خویش پرداخته و نقش آفرینی نموده است. در واقع، سه اصل مذکور را بایستی به عنوان گفتمان محوری در مناسبات خارجی و به قول رهبر معظم انقلاب به عنوان « مثلث الزامی برای چارچوب ارتباط بین المللی» قلمداد نمود، که تعامل ایران با جهان را نیز در سند چشم انداز بیست ساله کشور بر مبنای این سه اصل پیش بینی کرده است.

با این اوصاف و با تکیه بر مطالبی که گفته شد، می توان روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با سایر کشورها و مناطق جهان، بخصوص منطقه آمریکای لاتین را که برای سالیان متمادی حیات خلوت آمریکا محسوب می شد، مورد بررسی قرار داده و آن را ارزیابی نمود. در واقع، جمهوری اسلامی ایران در راستای پیشبرد و تحقق اهداف و مبانی کلان سیاست خارجی خود و نیل به آنها که تحکیم و تعمیق روابط با کشورهای در حال توسعه، بویژه کشورهایی که از پیشینه مبارزاتی با استعمار و کاپیتالیسم جهانی برخوردارند، یکی از آنها می باشد، در منطقه آمریکای لاتین از حضوری بسیار پر رنگ و تأثیرگذار برخودار بوده است، که این امر بالاخص طی سال های اخیر از افزایش قابل ملاحظه ای برخودار بوده است.

آمریکای لاتین در یک نگاه

آمریکای لاتین شامل 49 کشور در محدوده آمریکای مرکزی، کارائیب و آمریکای جنوبی از مکزیک تا قطب جنوب می باشد و یا به عبارتی، بطور سنتی به مناطقی از قاره آمریکا اطلاق می‌شود که زبان رایج مردمان آن اسپانیولی و پرتغالی است و قبلاً مستعمره این دو کشور و در مستعمره انگلیس و فرانسه بوده اند. در حقیقت، عملاً نیمکره غربی به استثنای آمریکا، کانادا و کشورهای غیراسپانیولی زبان حوزه کارائیب نظیر گویان( فرانسه زبان) و جامائیکا( انگلیسی زبان)، آمریکای لاتین خوانده می شوند. جمعیت آمریکای لاتین 561 میلیون  نفر بر آورد می شود، بطوری که رشد جمعیت در آمریکای لاتین بیشتر از آمریکای شمالی بوده است. برزیل با 170 میلیون نفر جمعیت و 8 میلیون کیلومتر مربع مساحت، بزرگ‌ترین کشور آمریکای لاتین است، که بیش از ۴۰ درصد وسعت این منطقه را شامل شده و قریب به یک سوم جمعیت آن را در بر گرفته است.

منطقه آمریکای لاتین و حوزه دریای کارائیب به دلیل وجود منابع سرشار مواد اولیه، نفت، گاز و موقعیت استراتژیک، از گذشته تاکنون مورد توجه استعمار بوده و پس از استقلال به عنوان حیاط خلوت ایالات متحده محسوب می شده است.

پیشینه روابط ایران با آمریکای لاتین

سابقه روابط ایران با کشورهای منطقه آمریکای لاتین به حدود 110 سال پیش یعنی سال 1903 باز می‌گردد. در آن سال اسحاق خان مفخم الدوله، وزیر مختار ایران در واشنگتن، مسافرت هایی به آمریکای جنوبی نمود و عهدنامه مودت و تجارت با کشورهای مکزیک، برزیل، آرژانتین، اروگوئه و شیلی را امضا نمود، ولی برقراری روابط سیاسی و گشایش سفارت در کشورهای مزبور در سال های پس از انقلاب محقق شد.

تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، روابط ایران با کشورهای منطقه آمریکای لاتین متاثر از نظام بین المللی و فضای غالب بر آن( جنگ سرد) و نیز موقعیت ایران و کشورهای منطقه در استراتژی کمونیست ستیزی ایالات متحده قرار داشت. در واقع، نزدیکی ایران با کشورهای منطقه به عنوان متحدین آمریکا، طبیعی و ضروری بود. در این دوران روابط از ماهیتی کاملاً سیاسی برخوردار بود و « مفاهمه سیاسی» و « دیالوگ» مناسبی با توجه به ارزش ها و ساختار حکومتی یکسان بین ایران و کشورهای آمریکای لاتین جریان داشت. در بعد اقتصادی، درآمدهای نفتی ایران مورد توجه کشورهای آمریکای لاتین قرار داشت. با توصیه آمریکا، ایران در برخی از کشورهای منطقه نظیر برزیل، سرمایه گذاری کرد و پرو در مسیر اخذ اعتبارات بلند مدت از ایران، گام هایی برداشته بود. از سوی دیگر، با توجه به رونق سیر تجاری ایران با اروپا و ایالات متحده آمریکا، ایران به بازارهای آمریکای لاتین وابستگی نداشت.

پس از وقوع انقلاب اسلامی در ایران، جمهوری اسلامی ایران از حلقه استراتژیک کمربند امنیتی غرب علیه اتحاد جماهیر شوروی خارج گردید.در سال های اولیه انقلاب با بحرانی شدن روابط ایران و ایالات متحده آمریکا، تعدادی از کشورهای اروپایی و آمریکای لاتین( شیلی و مکزیک) به تبعیت از تعطیلی سفارت آمریکا در تهران، سفارتخانه های خود را در تهران تعطیل کردند و تعدادی دیگر از سفارتخانه های آمریکای لاتین به حالت غیر فعال به کار خود ادامه دادند. در این دوره، مفاهمه سیاسی و دیالوگ مابین طرفین از بین رفت و جوی از بی اعتمادی رشد کرد. با آغاز جنگ تحمیلی و اعمال تحریم های اقتصادی، جمهوری اسلامی ایران توسعه روابط با کشورهای آمریکای لاتین را در اولویت های خود قرار داد. در این دوران که تا پایان جنگ و نخستین سال های دهه 1370 ادامه داشت، سفارتخانه های ایران در کشورهای شیلی، اروگوئه، کوبا، نیکاراگوئه و کلمبیا افتتاح و آغاز به کار کرد.

در آن سال ها و با توجه وضع تحریم‌ها علیه ایران توسط کشورهای غربی به ویژه آمریکا، واردات از آمریکای لاتین افزایش یافت و کشورهایی چون آرژانتین، برزیل و اروگوئه تبدیل به ترمینال‌های ورود کالاها و اقلام مورد تحریم برای ایران شدند. با پایان یافتن جنگ سرد، کشورهای این منطقه که اختیارات و آزادی عمل بیشتری در اختیار داشتند، اقدام به گسترش روابط اقتصادی و فرهنگی خود با ایران کردند. در این راستا، با قدرت گرفتن حکومت‌های چپ‌گرا، ضد امپریالیسم آمریکا و ناسیونالیست و اولویت‌های آنان در سیاست‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی که در راستای منافع جمهوری اسلامی ایران نیز قرار داشت، روابط ایران با آمریکای لاتین طی دو دهه اخیر و بویژه در طول سال های گذشته، وارد مرحله جدیدی گردیده است.

جایگاه آمریکای لاتین در سیاست خارجی ج.ا.ایران

لازم به توضیح است که روابط و سیاست خارجی کشورها بیش از آنکه بر مبنای خصومت با کشورهای دیگر تنظیم شود، در راستای گسترش روابط با کشورها تدوین و تنظیم می شود. از این نقطه نظر، جمهوری اسلامی ایران مناسبات خویش را با کشورهای آمریکای لاتین بر همین اساس تنظیم نموده، نه بر اساس آنچه که بعضی ها آن را خصومت با آمریکا نام می نهند.

فرض مسلم این است که منطقه آمریکای لاتین از اهمیتی بسزا در سیاست خارجی ایران، بخصوص راهبردهای کلان خارجی جمهوری اسلامی برخودار است، که این موضوع در ابعاد اقتصادی بوضوح قابل مشاهده است. در این راستا، یکی از ابعاد مهم روابط ایران با کشورهای آمریکای لاتین شامل مناسبات اقتصادی، تجاری و بازرگانی است، که بیش از پیش در تحکیم و گسترش دیگر مناسبات میان ایران با کشورهای آمریکای لاتین تأثیرگذار  است.از این نظر، حجم روابط اقتصادی ایران با کشورهای آمریکای لاتین را که از طریق سرمایه گذاری های کلان صورت گرفته است، باید بسیار زیاد ارزیابی نمود.

در این زمینه، جمهوری اسلامی ایران با برقراری روابط سیاسی و اقتصادی خود با چهار کشور کوبا، بولیوی، ونزوئلا و نیکاراگوئه طی سال های اخیر نفوذ خود در این منطقه را افزایش داده است و میزان روابط تجاری خود با این منطقه را طی سال های اخیر به سه برابر رسانیده است؛ به گونه ای که تنها در سال 2010 این رقم 3.5 میلیارد دلار بوده است. نقطه تحول در روابط ایران و آمریکای لاتین را می توان همزمان با روی کار آمدن هوگو چاوز در ونزوئلا در سال 1998 (1377) دانست. اما گسترش روابط را باید در چند سال اخیر جست وجو کرد، که بیش از 250 توافقنامه تجاری با کشورهای آمریکای لاتین به امضا رسیده است، کما اینکه تعداد سفارتخانه‌های ایران در آمریکای لاتین نیز فقط بین سال‌های 2005 تا 2010 دو برابر شده است.

آنچه مبرهن است، این است که بر اساس واقعیات موجود در این زمینه، جمهوری اسلامی در آمریکای لاتین حضوری پررنگ دارد؛ منطقه ای که از لحاظ جغرافیایی، استراتژیکی و فرهنگی به آمریکای شمالی بویژه ایالات متحده بسیار نزدیک تر است، تا ایران. باید خاطرنشان ساخت که طی سال های گذشته ایالات متحده از بازار رقابت استراتژیک در آمریکای لاتین بطور محسوسی خارج شده و این در حالیست که، جمهوری اسلامی با جدیت به دنبال نفوذ در این منطقه بوده است. بنابراین، باید اذعان داشت که هم اینک حضور ایران در مرزهای جنوبی ایالات متحده به حضوری بسیار فراتر از یک حضور ساده تبدیل شده است.

جمهوری اسلامی ایران ظرف چند سال اخیر سفارتخانه های متعددی را در 7 کشور آمریکای لاتین افتتاح کرده و چندین مرکز فرهنگی در شهرهای مختلف این قاره به راه انداخته است. بدین ترتیب، تعداد سفارتخانه های ایران در این منطقه به 11 سفارتخانه رسیده و تعداد مراکز فرهنگی اش نیز به 17 مرکز افزایش یافته است. در حالی که پیش از این تعداد سفارتخانه های ایران در آمریکای لاتین تنها 4 سفارتخانه بوده است. این در حالی است که، ایالات متحده آمریکا در همه کشورهای آمریکای لاتین سفارتخانه و مراکز فرهنگی دارد. اما با این حال همچنان – حداقل از بعد دیپلماسی – نگران فعالیت های سفارتخانه ها و مراکز فرهنگی ایران که به گسترش نفوذ اقتصادی، تجاری، سیاسی و فرهنگی ایران در این منطقه انجامیده و بیش از پیش ایران را به حیات خلوت آمریکا وارد نموده است، می باشد.

بنابراین، آمریکا نمی خواهد این اصل را بپذیرد که نفوذ خزنده ایران در آمریکای لاتین بگونه ای بوده است که هم اینک اشتراکات ایران با آمریکای لاتین را در حد و اندازه ای بسیار بیشتر از مصالح و منافع مشترک این کشورها با ایالات متحده قرار داده است.

ارزیابی نهایی

جمهوری اسلامی ایران پس از انقلاب اسلامی از سیاست‌خارجی که خواستار تغییر وضع موجود بود، برخوردار شد. همچنین، اصولی همچون سیاست « نه شرقی و نه غربی» و « حمایت از مستضعفین جهان» به عنوان اصول اساسی سیاست ‌خارجی آن قرار گرفت. این مسایل سبب تنش مستمر میان جمهوری اسلامی ایران و نظام بین‌الملل شد و به همین دلیل در هر مقطع زمانی موضوعی زمینه‌ساز این تنش گردید. از طرفی گرایش سیاست‌خارجی ایران بعد از انقلاب به سوی کشورهای در حال توسعه، نقش این کشور‌ها را در روابط خارجی ایران پررنگ‌تر نموده است.

آمریکای لاتین از جمله مناطقی که در سیاست خارجی ایران از اهمیت روزافزونی برخوردار می باشد. این منطقه در بر گیرنده امکانات وسیعی در زمینه منابع طبیعی و ظرفیت های بالقوه اقتصادی کما اینکه به خاطر ماهیت قابلیت های اقتصادی – سیاسی اش برای بیشتر کشورهای جهان از اهمیت زیادی برخوردار بوده است.

در واقع، منطقه آمریکای لاتین از نظر منابع نفت و گاز منحصر به ‌فرد است. به عنوان مثال، بر اساس منابع نفتی کشف شده در ونزوئلا، این کشور رتبه اول را در جهان از نظر ذخیره منابع نفتی از آن خود کرده و عربستان سعودی را که تا پیش از این چنین رتبه‌ای داشت، پشت سر گذاشته است. البته فقط ونزوئلا از منابع نفتی و گازی برخوردار نیست، بولیوی، اکوادور و آرژانتین نیز دارای چنین منابعی هستند. کشور نیکاراگوئه بیشترین دریاچه‌های آب شیرین دنیا را دارد و برزیل یکی از هشت قدرت صنعتی جهان است.

هرچند در بسیاری از دهه ها این منطقه به دلیل مجاورت جغرافیایی به عنوان حیات خلوت آمریکا مطرح بوده است، اما امروز در پرتو روندهای سیاسی جدید همچون جهانی شدن و منطقه گرایی، دیگر نام بردن از حیات خلوت مناسب نخواهد بود. چرا که فضای تعاملات بین الملل در بستر چنین روندهایی به سمت گسترش و بهره گیری از ابزار دیپلماسی حرکت می کند. بنابراین، در چنین چارچوبی جمهوری اسلامی ایران با درک الزامات منطقه گرایی و ضرورت ارتباطات فرامنطقه ای، تلاش می کند تا روابط خود را با کشورهای آمریکای لاتین پیش ببرد.